هر چند وعده چندی قبل شهردار جدید تبریز مبنی بر تلاش برای تغییر چهره مجموعه فرهنگی - تاریخی «مقبره الشعرا» این کهن شهر، امید زیادی را برای پایان بلاتکلیفی آن در دل دوستداران میراث ایرانی ایجاد کرده، اما تجربه یک دهه اخیر نشان می دهد که به سرانجام رساندن این طرح ملی با اعتبارات استانی و محلی، سرابی بیش نیست.
مجموعه تاریخی- فرهنگی «مقبره الشعرا» در محله قدیمی «سرخاب» تبریز از جمله یادمان های هویتی و نمادین کشورمان در آذربایجان شرقی است که از چند سال قبل و به دنبال اقدام شهرداری تبریز در تقبل ساماندهی آن به دلیل ناکافی بودن اعتبارات ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی برای بازسازی ، در کنج بلاتکلیفی گرفتار آمده است.
اهمیت این بنا از آن روست که بر اساس منابع تاریخی، گفته می شود بیش از ۴۰۰ شاعر و ادیب ایرانی در آن آرمیده اند و این مجموعه، یادگار ارزشمندی از شکوفایی فرهنگی کشورمان در ادوار مختلف تاریخی است.
حال اما مجموعه تاریخی - فرهنگی «مقبره الشعرا» تبریز در وضعیت نابسامانی است و حصارهای گالوانیزه کشیده شده بر پیرامون آن، ضمن اینکه منظرش را زشت نموده، گردشگران و میهمانان را نیز از بازدید این بنای فاخر و میراث تاریخی نهفته در دل آن باز می دارد.
نکته جالب توجه اینکه مجموعه تاریخی - فرهنگی «مقبره الشعرا» در طول دهه های گذشته نه تنها با تدبیر کارآمدی از سوی نهادهای محلی مسوول برای احیا، بهسازی و بازسازی مواجه نبوده، بلکه در سطح ملی نیز توجهی به این بنای ارزشمند فرهنگی و محوطه تاریخی آن نشده است.
البته در اواخر دهه ۱۳۷۰ شمسی برای نخستین بار و به مدت یک سال از محل اعتبارات ملی، ردیف بودجه ای برای «مقبره الشعرا» در نظر گرفته شد، اما این توجه ملی، دولت مستعجل بود و بیش از یک سال دوام نیاورد؛ تلاش برای احیای ردیف بودجه ملی در سال ۱۳۹۸ نیز با اعتبار ۹.۸ میلیارد تومانی نتیجه داد، اما باز دوام نیاورد.
مجموعه ناهماهنگی ها و کم لطفی ها در حق مجموعه تاریخی - فرهنگی مقبره الشعرا با قدمت ۸۰۰ ساله در حالی رخ می دهد که کشورهایی با موجودیت تاریخی به مراتب اندک، هزینه های کلانی را برای صیانت از میراث ملی و ایجاد نمادهای هویتی جدید صرف می کنند، اما مقبره الشعرا که شهریار شیرین سخن را در دل دارد، این چنین مورد بی مهری واقع شده است.
البته استاندار آذربایجان شرقی نیز به جد پیگیر تعیین تکلیف این مجموعه تاریخی - فرهنگی است که گفته می شود اتمام طرح بازسازی آن، به ویژه در بخش پیرامونی، افزون بر ۳۰۰ میلیارد تومان بودجه نیاز دارد و تحقق آن با تخصیص اعتبارات قطره چکانی فعلی امکان ناپذیر جلوه می کند.
مدیران شهری تبریز نیز می گویند که شهرداری حتی اگر سالیانه ۳۰ میلیارد تومان اعتبار نیز برای مقبره الشعرا تخصیص دهد، تکمیل طرح بازسازی آن بیش از یک دهه به طول می انجامد و طرح دچار فرسایش خواهد شد؛ بر این اساس ضرورت عطف توجه ملی به این یادمان به یادگار مانده از پیشینیان که امروزه به حق یکی از نمادهای هویتی ایران زمین در منطقه شمال غرب می باشد، اهمیتی دوچندان می یابد.
در تبیین درجه غربت مجموعه تاریخی-فرهنگی «مقبره الشعرا»، اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که حتی اعتبار ۳۰ میلیارد تومانی بازسازی آن در اعتبارات رویداد گردشگری «تبریز ۲۰۱۸» حذف شد تا این یادمان نمادین، دستش از بزرگ ترین رویداد گردشگری جهان اسلام نیز خالی بماند.
از سوی دیگر باید توجه داشت که مدیریت اجرای طرح سامان دهی «مقبره الشعرا» تبریز به صورت هیات امنایی انجام می شود و معاون عمرانی استانداری، رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی، شهردار، رییس شورای شهر، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مدیرکل اوقاف و مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی و فرماندار شهرستان تبریز به ریاست استاندار، اعضای هیات امنا را تشکیل می دهند.
بدیهی است که در چنین شرایطی، ابتر ماندن طرح بازسازی و ساماندهی این مجموعه تاریخی - فرهنگی، سوالات زیادی را در نزد افکار عمومی دامن می زند و شهروندان تبریزی از خود می پرسند که چگونه می توان پذیرفت که با وجود هیات امنایی مرکب از مدیران همه نهادهای مسوول، این یادمان تاریخی به چنین وضعیتی گرفتار آمده باشد.
حال تصویب اعتبار ۱۲۰ میلیون تومانی برای تکمیل طرح ساماندهی مجموعه فرهنگی- تاریخی «مقبره الشعرا» در سفر استانی اخیر دولت سیزدهم به آذربایجان شرقی، که گفته می شود با تاکیدات موکد استاندار آذربایجان شرقی و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی میسر شده، بارقه امیدی برای به سر منزل رساندن این طرح بر زمین مانده در دل دوستداران فرهنگ و ادب این مرز و بوم ایجاد کرده است.
بدیهی است که تخصیص، جذب و هزینه کرد این میزان اعتبار که چیزی نزدیک به نصف مجموع اعتبارات مورد نیاز تکمیل طرح است، نیازمند هم افزایی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی و شهرداری تبریز با سازمان مدیریت و برنامه ریزی آذربایجان شرقی برای استفاده از آن در بازه زمانی ۲ ساله تعریف شده در سفر استانی رییس دولت سیزدهم به آذربایجان شرقی است.
بدیهی است که اجرای طرح بازسازی و توسعه مجموعه مقبره الشعرای تبریز باید مبتنی بر نقشه ها و طرح های از پیش ارایه شده باشد و هر گونه اجرای ناقص آن به بهانه هایی همچون نبود اعتبارات کافی می تواند بر حیثیت این میراث ۸۰۰ ساله خدشه وارد آورد و افکار عمومی را ناگزیر از واکنش کند.
البته تامل در نقشه ها و طرح های اولیه بازسازی و توسعه مقبره الشعرا گویای آن است که این اتفاق ناخوشایند در بخش هایی از آن از قبیل صفه اتفاق افتاده و اجرای ناقص طرح، صفه را فضایی شبیه میدان فوتبال کرده است؛ در این میان دوستداران میراث فرهنگی نیز مدعی اند که شهرداری تبریز به دلیل کمبود بودجه، طرح توسعه و بازسازی را به صورت ناقص اجرا می کند و در حین اجرا گوشه و کنار آن را می زند.
نکته دیگر در اجرای طرح بازسازی و توسعه مجموعه فرهنگی - تاریخی مقبره الشعرای تبریز، احیای نرده های پیرامونی آن است که متاسفانه سال ها قبل با اصرار شهرداری وقت تبریز و به بهانه اینکه خدمات رسانی به فضای سبز با وجود نرده ها ناممکن است، برداشته شد و این محیط فرهنگی را به مکانی با کارکرد بوستانی تقلیل داد؛ تجربه ناموفقی که تکرار آن در مورد بوستان فجر (باغ گلستان) نیز حرف و حدیث های فراوانی را در محافل عمومی و خصوصی تبریز دامن زد و شکوه و عظمت ۷۰ سال آن را بر باد داد.
تصویری از استخر مقبره الشعرای تبریز در دوره قبل از بازسازی
طرح ساخت یادمان مقبره الشعرا در یک نگاه
مجموعه تاریخی - فرهنگی «مقبره الشعرا» در ضلع شرقی خیابان ثقه الاسلام و شمال محله قدیمی «ششگلان» تبریز، آرامگاه بیش از ۴۱۰ شاعر، عارف و رجال نامی ایران و کشورهای منطقه از ۸۰۰ سال پیش تاکنون می باشد که در سال های اخیر در وضعیت نابسامانی به سر می‌برد و حال نزار آن موجب نارضایتی فرهنگ دوستان و گردشگران شده است.
مقبره الشعرا، آرامگاه شاعرانی مانند استاد سیدمحمدحسین بهجت تبریزی معروف به شهریار، اسدی طوسی، قطران تبریزی، مجیرالدین بیلقانی، خاقانی شیروانی، ظهیرالدین فارابی، شاپور نیشابوری، شمس الدین سجاسی، ذوالفقار شروانی، همام تبریزی، مغربی تبریزی، مانی شیرازی، لسانی شیرازی و شکیبی تبریزی است و یکی از گورستان‌های تاریخی این شهر به‌شمار می‌رود.
طبق اسناد تاریخی این قبرستان قبل از قرن هشتم هجری قمری وجود نداشته و در گذشته نامهای مختلفی به خود گرفته است که از آن جمله می‌توان به «حظیره‌الشعرا»، «حظیره‌القضاه» و «قبرستان سرخاب» اشاره کرد.
در سال ۱۳۴۶ شمسی، مدیرکل وقت اداره فرهنگ آذربایجان شرقی در نامهای به انجمن آثار ملی، خواستار توجه به گورستان سرخاب و ایجاد یادبودی برای مقبره‌الشعرای تبریز شد که کار احداث آن از سال ۱۳۵۰ با برگزاری یک مسابقه آغاز، سال ۱۳۵۶ با آغاز جرقه های انقلاب اسلامی، متوقف و سال ۱۳۷۴ مجددا از سرگرفته شد و سال سه سال بعد این یادبود به اتمام رسید و اکنون به یکی از نمادهای گردشگری تبریز تبدیل شده است.
تبریز با تاریخچه ای سرشار از شاعران، ادیبان و عارفان به عنوان سرزمین شعر و ادب شناخته شده است و «مقبره الشعرا» در کنار سایر آثار و اماکن تاریخی و گردشگری و جاذبه های دیدنی آن، مورد وثوق گردشگران بوده و سالانه علاقه مندان زیادی را به سوی خود جلب می کند، ولی اوضاع نابسامان اطراف این مقبره در سال های اخیر نارضایتی گردشگران را بدنبال داشته است.
غفلت مسئولان یا بی توجهی آن ها در سال های اخیر در ارتباط با نقش و اهمیت این مکان، موجب آزردگی خاطر گردشگران و اهالی شعر و ادب شده و ناتمام ماندن «طرح ساماندهی» مقبره الشعرا، شامل ساخت کتابخانه، نگارخانه و آمفی‌تئاتر در بخش جنوبی بنای یادمان نیز بر آن افزوده است.
در سال های اخیر کار ساماندهی و گسترش محوطه این مکان گردشگری از سوی شهرداری منطقه ۱۰ تبریز آغاز شد، ولی به دلیل کمبود بودجه، روند اجرایی آن از پیشرفت خوبی برخوردار نشده است.
در این بین ادامه بلند مرتبه سازی در مجاورت مقبره الشعرا و نقض حریم تاریخی این مجموعه نیز نگرانی دوستداران شعر و و ادب و میراث فرهنگی را در برداشته و گویا صدور احکام توقف عملیات در احداث ساختمان های بلند در حریم آن نیز دردی از حال نزار این مکان تاریخی ۸۰۰ ساله دوا نکرده و این روند همچنان ادامه دارد.
با جذب اعتبار مصوب سفر استانی بخش عمده مشکلات مقبره الشعرا حل می شود
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی با اشاره به تصویب اعتبار ۱۲۰ میلیارد تومانی برای تکمیل طرح بازسازی و توسعه مجموعه فرهنگی – تاریخی مقبره الشعراء، ابراز امیدواری کرد با جذب و هزینه کرد این اعتبار، بخش عمده مشکلات آن حل و فصل شود.
سیدقاسم ناظمی افزود: قبل از انجام سفر استانی هیات محترم دولت به آذربایجان شرقی، تحرکات وسیعی در سطوح استانی و ملی انجام گرفت تا تخصیص اعتبار برای مقبره الشعرا در سفر هیات دولت به استان به اولویت تبدیل شود که خوشبختانه این مهم اتفاق افتاد.
وی اضافه کرد: ۸۰ میلیارد تومان از مجموع اعتبار مصوب ۱۲۰ میلیارد تومانی سفر استانی برای مقبره الشعرا از محل منابع ملی و ۴۰ میلیارد تومان آن نیز از محل منابع استانی است تا عملیات بازسازی و توسعه این مجموعه فاخر فرهنگی پیشرفت قابل قبولی داشته باشد.
وی با بیان اینکه مقدمات تخصیص و جذب اعتبار مصوب مقبره الشعرا توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی آذربایجان شرقی در حال انجام است، تشریح کرد: با ابلاغ این اعتبار به ما، گام های موثری در راستای پایان دادن به وضعیت فعلی این مجموعه ارزشمند برداشته خواهد شد.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی توضیح داد: طرح بازسازی و توسعه مقبره الشعرا شامل دو بخش است؛ بخش نخست، مرمت و بازسازی یادمان این مجموعه را شامل می شود که اجرای آن بر عهده ماست و برای امسال بودجه ای معادل حدود هشت میلیارد تومان برای آن جذب کرده ایم.
وی ادامه داد: خوشبختانه مناقصه این بخش انجام و برنده آن نیز مشخص شده و انتظار می رود عملیات اجرایی مرمت و بازسازی یادمان در روزهای آینده آغاز شود.
وی گفت: بخش دوم طرح نیز که شامل بازسازی و توسعه فضاهای پیرامونی یادمان می باشد، بر عهده شهرداری تبریز است که باید به تعهدات خود بر اساس طراحی های انجام شده عمل کند و در ماه های اخیر نیز اقدامات مناسبی در این راستا انجام شده است.
ناظمی یادآوری کرد: باید متولیان طرح اعم از شهرداری و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و تصمیم گیران کلان استان به این نکته توجه کنند که بازسازی و توسعه مجموعه تاریخی – فرهنگی مقبره الشعرا، یک طرح عمرانی معمول نیست که بکوشیم به هر نحوی آن را تمام کنیم.
وی افزود: این نوع نگاه می تواند مجموعه را با یک بحران مواجه کند، زیرا مقبره الشعرا یک بنای یادمانی است و ارزش تاریخی، بین المللی و فرهنگی اش ما را مجبور می کند در ساخت و تکمیل آن استانداردهای ساخت یادمان و موزه و بناهای ارزشمند رعایت شود.
وی اضافه کرد: خطری که معمولا طرح های بازسازی و توسعه این قبیل بناها را در شهرستان ها تهدید می کند، نگاه عمرانی صرف به آن است که می تواند خسارت جبران ناپذیری به آن وارد کند، زیرا ما یک مقبره الشعرا بیشتر نداریم و به همین علت نیز جایی برای آزمون وخطار در اجرای طرح های مرتبط با آن وجود ندارد.
شهردار تبریز: چهره مقبره‌الشعرا تا سه ماه آینده تغییر می‌کند
همین چندی قبل بود که شهردار تبریز در نشست مشترک با مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی در مقبره الشعرا، از تغییر چهره این مجموعه فرهنگی تا سه ماه آینده خبر داد.
یعقوب هوشیار اظهار امیدواری کرد طی یک زمان‌بندی مشخص و با انسجام مدیریتی، طرح مقبره الشعرا به سطحی قابل قبول از تعیین تکلیف و ساماندهی دست یابد.
وی تاکید کرد: باید آسیبی که در طول سال های گذشته در رابطه با اجرای طرح مقبره الشعرا به افکار عمومی وارد شده است، با ایجاد تغییرات اساسی در این طرح و به سرانجام رساندن بخشی از پروژه، برطرف شود.
هوشیار گفت: با توجه به مقصد گردشگری بودن این مجموعه تاریخی فرهنگی، امیدواریم در یک زمان‌بندی مشخص این مجموعه را برای حضور گردشگران و بهره‌مندی مردم آذربایجان در حد قابل قبولی بازسازی کنیم.
تصویری بازدید گردشگران از مقبره استاد شهریار در زیرزمین یادمان مقبره الشعرای تبریز
مردم چه می گویند؟
منظر زشت مجموعه فرهنگی- تاریخی «مقبره الشعرا» به دلیل گرفتار آمدن محوطه آن در میان حصارهای فلزی در سال های گذشته، همواره محل انتقاد شهروندان تبریزی و گردشگران داخلی و خارجی میهمان این مکان گردشگرپذیر نیز بوده است.
آنان با اشاره به طولانی شدن فرآیند اجرای طرح ساماندهی مقبره الشعرا می گویند که بروز این وضعیت، مردم و گردشگران را از دسترسی به حداقل امکانات و جاذبه های موجود قبلی نیز محروم کرده است.
حسن علیزاده سرخابی که به گفته خودش از چندین دهه قبل ساکن محله سرخاب بوده و خاطرات زندگی ۵۴ ساله اش به گوشه و کنار مقبره الشعرا گره خورده است، به ایرنا می گوید: واقعیت این است که هر چند طرح قبلی بازسازی وبهسازی این مجموعه فرهنگی به صورت ناقص اجرا شده بود، اما ما به همان هم راضی بودیم.
وی اضافه می کند: از اوایل دهه ۱۳۹۰ که اجرای طرح نوسازی و توسعه مقبره الشعرا در قالب اجرای سالن ها و گالری های پیرامونی مطرح شد، ما تصور می کردیم که مدیران شهری و استانی، کار نیمه تمام مدیران قبلی را به سرانجام خواهند رساند، اما نه تنها این گونه نشد، بلکه دسترسی ما به فضای باز و وسیع مجموعه و جاذبه های تفریحی، گردشگری و فرهنگی آن نیز از بین رفت.
شاپور کلینی زاده نیز که گردشگری از تهران است و برای بازدید از مجموعه مقبره الشعرای تبریز در سفر به این شهر به آنجا آمده است، برای خبرنگار ایرنا توضیح می دهد: واقعیت این است که وضعیت حاکم بر این مجموعه تاریخی -فرهنگی با آنچه که ما در جستجوی اینترنت از تصاویر آن دیده ایم، بسیار متفاوت است.
کلینی زاده تشریح می کند: واقعا جای تاسف بسیار است که مکانی با این قدمت تاریخی و میعادگاه ۴۰۰ شاعر و ادیب برجسته ایران بزرگ به این حال و روز بیفتد و در میان حصارها محصور بماند؛ مدیران شهری تبریز با تاملی در وضعیت اماکن مشابه در دیگر شهرهای کشورمان از قبیل شیراز و حتی نیشابور باید قدر این داشته میراثی و ادبی منحصربفرد را بدانند و برای تعیین تکلیف آن با استفاده از امکانات محلی و ملی چاره ای بیندیشند.
لیلا معصومی نیز که به همراه اعضای خانواده از شیراز برای سفر تابستانی میهمان تبریز و تبریزیان است، می گوید: من از یافتن مجموعه مقبره الشعرای تبریز در چنین وضعیتی شوکه شده ام و هنوز نمی توانم باور کنم، اینجا همان جایی است که شهریار بزرگ به همراه صدها شاعر و ادیب نام آور ایرانی دیگر در طی سده های گذشته در آن آرمیده اند.
معصومی در واکنش به اظهارات خبرنگار ایرنا مبنی بر اینکه دولت سیزدهم در سفر استانی خود به آذربایجان شرقی اعتبار ۱۲۰ میلیارد تومانی بر تکمیل طرح ساماندهی مقبره الشعرا اختصاص داده است، ضمن اظهار خوشحالی از این اتفاق، ابراز امیدواری می کند که مسوولان شهری و استانی بتوانند با استفاده از این فرصت، این مجموعه تاریخی - فرهنگی را به مکانی در خور شأن مردم آذربایجان و میهمانان داخلی و خارجی آنان تبدیل کنند.